කියුබාව, සත්‍යය සහ කැමරාකරු

මේ ලිපි මාලාවේ දෙවන ලිපියේ සඳහන් එචේවාරියා අරියෙල්, කස්තියෝ, ඔස්වල්ඩෝ ඔලිවා ආදීන් නැවත  හමුවීමත් සමග ඔවුන්ගෙන් ලත් තොරුතුරු මත,  කියුබාව පත්වූ  තත්වය ගැන ලිවිම මේ ලිපියේ අරමුණයි. මම සැමවිටම ලැබෙන තොරතුරු සොයා බලන අතර මගේ අදහස්ද යාවත්කාලීන කර ගන්නා අයෙක්මි. මගේ පරණ ලිපි හා නව ලිපි කියවන විට ඒ බව වැටහෙනු ඇති.   

කියුබාව ගැන මගේ සිතේ කොහොමත් තිබුනේ මෘදු අදහසකි. එක හේතුවක් නම් අපේ  තරුණ වියේදී අප විසින් රොමැන්තිකරණය කරගත්  කියුබානු විප්ලවයයි. දෙවන හේතුව වූයේ එය මෙහෙයවූ චාම්, එහෙත් වීරත්වය මුසු නායකයන් දෙපල වූ චේ ගෙවාරා හා පිදෙල් කස්ත්‍රෝය. අපේ පාරිශුද්ධ වූ පරමාදර්ශී සිහින ලෝකයේ කියුබාව සමාජවාදී පාරාදීසයක් නම් සෝවියට් දේශය  සමාජවාදී දෙව්ලොව විය. 

මගේ මහත් පුදුමයට හේතුවක් වූයේ කියුබාව සමාජවාදී රටකට තිබෙන හොඳම මොඩලය ලෙස බ්‍රිතාන්‍ය  කම්කරු පක්ෂයේ ඇතැම්  සාමාජිකයන් සළකන බව දැන ගැනීමයි. වසර කිහිපයකට පෙරාතුව, කෝබින් ගේ අවධියේ දී සමහරු කියුබාවට ගොස් ජීවත් වීමට පවා කැමැත්තෙන් සිටියහ. නමුත් ඒ දිනවලදීම මගේ සිතට නැගුනු සිතිවිල්ලක් නම් සම්පූර්ණ බටහිර මාධ්‍ය ජාලා සමූහයම කියුබාවේ නොයෙකුත් හිඟකම් , පසුගාමී භාවයන් පෙන්වද්දීම  ඔවුන් එසේ සිතන්නේ ඇයිද යන්නය. බටහිරදී ඔබට ඔබේ දේශපාලකයා තෝරා ගැනීමට ඡන්දය දිය හැකි අතර ජීවිතය කියුබාවේ තරමටම අපහසු නොවන සුඛෝපභෝගී එකකි. (සැමටම සුඛෝපභෝගී නොවන බවද සැබෑවැකි). මේ  ටෝරි පාලනය හැර එක්සත් රාජධානියේ ඇති ප්‍රශ්නය කුමක්ද? එය ධනවාදී රටක් බව සැබෑය . එහෙත් ඔබට නොමිලේ ප්‍රතිකාර ගැනීමට නිදහස් සෞඛ්‍ය සේවයක් තිබේ. ඔබ රැකියා විරහිතයෙක් නම් රජය ඔබට සහනාධාර මුදලක් ලබා දෙයි. ඔබේ නිවසේ කුලිය ගෙවයි. දරුවන්ට ආහාර කූපන් පත් ලබා දෙයි. ඇඳුම් කූපන් ලබා දෙයි. නොමිලේ දන්ත වෛද්‍ය පහසුකම් ලබා දෙයි. නොමිලේ ඇස් කණ්නාඩි  සහ බෙහෙත් ලබා දෙයි. ලබා දෙන තට්ටු ගෙවල් අති සුඛෝපභෝගී ඒවා නොවුවත් කියුබාව හෝ ලංකාව වැනි රටවල ඇති සමහර නිවාස වලට වඩා ඒවා හොඳය. (මේ ලංකාවේ පොහොසත් මධ්‍යම පන්තිකයන් ගැන කියන්නක් නොවන නිසා කලබල නොවන්න) 

මා කිසි දිනක කියුබාවට නොගියද සමාජවාදී සෝවියට් දේශයේ උගත්තෙක්මි. මා ඉතා ඉක්මනින් වටහා ගත්  දෙය නම් සෝවියට් දේශය එහි වැසියන්ට සමාජවාදී දෙව්ලොවක් නොවන බවයි. ඒ එසේ වුවද සෝවියට් දේශය සමග ඉමහත් සොඳුරු බැඳියාවක් අපට තිබුණි. සමහර විට ඒ පියකරු රුසියානු කෙල්ලන් නිසාද නැතහොත් ආසියානු රටකදී, නිවසකදී නොලැබෙන තරමේ නිදහසක් යුරෝපීය රටක විඳින  නිසාද යන්න නොදනිමි. නමුත් සෝවියට් දේශය එදවස අසූව දශකයේ ශ්‍රී ලංකාවට  වඩා නම් දියුණු රටක් විය.   ඔවුන් අපට ඉතා සංග්‍රහ ශීලි වූ අතර නොමිලේ විශ්ව විද්‍යාල අධ්‍යාපනයද ලබා දුනි. එය එක්තරා ආකාරයකට විශේෂිත වූ රටක් විය. දූපත් රටක් වූ ශ්‍රී ලංකාවෙන් පැමිණි මට ලෝකයට   අභිමුඛ වීමට දෑස් විවර කර දුන්නේ සෝවියට් දේශයයි.  

එක්සත් රාජධානියේ ජීවිතය අපට දියුණු වීමට හා මුදල් උපයා ගැනීමට අවස්ථාවක් ලබා දුනි. සෝවියට් දේශයේ උගත් අනිකුත් බොහෝ විදේශීය උපාධිධරයන්ද ඇමෙරිකා එක්සත් ජනපදය, ඔස්ට්‍රේලියාව, කැනඩාව, නවසීලන්තය හා යුරෝපීය රටවල් වලට සංක්‍රමණයව පදිංචි වුනි. ඔවුන්ගේ ජිවන තත්වයන්ද වඩා යහපත් ඒවා බව සැඟවිය නොහැකිය. එසේම ඉන්  බොහෝ දෙනා වැඩිදුර ඉගෙන අධ්‍යාපනඥයන්, විද්‍යාඥයන් සහ තම ක්ෂේත්‍ර වල ප්‍රවීණයන් බවටද පත්වූහ. බටහිර රටවලින් ජිවිත දියුණුවට ලැබුණු අවස්‌ථාවන් ගෙන් උපරිම ප්‍රයෝජනයක් ගැනීමට ඔවුහු දක්ෂයන් වූහ.    එහෙත්  සමාජවාදී සෝවියට් සමූහාණ්ඩුවේ ගතකල ජීවිතය පිළිබඳ නොස්ටල්ජියාව සහ බැඳීම ඔවුනතර තවමත් නොවෙනස්ව පවතී. 

මගේ කියුබානු මිතුරන් කොහේ වෙසෙනු ඇත්ද යන්න  ගැන මම නිතරම සිතුවෙමි. විශ්ව විද්‍යාල සාමය තුලදී ඔවුහු මට නිතරම පාපන්දු ක්‍රීඩා කිරීමට යාමට ආරාධනය කළහ. රුසියාවේ දරුණු ශීත සමය තුල පවා අපි පාපන්දු ක්‍රීඩා කළෙමු. ෆේස්බුක් හරහා නැවත  හඳුනා ගන්නට ලැබුනේ මට ඉන් හතර දෙනෙකි . ෆේස්බුක් ගිණුම තවමත් රැගෙන යන්නට එයත් හොඳ හේතුවකි.  බොහෝ  මිතුරන් වඩා හොඳ ජිවන තත්වයන් උදෙසා කියුබාවෙන් ඉවතට පියාඹා ගොස් තිබුණි. මම ඔවුන්ගේ වරදක් නොදකිමි. අප කළේද එයමය. මා හඳුනා ගත්තේ එචේවරියා අරියෙල්, රූබෙන්, ඔස්වල්දෝ ඔලිවා සහ උදෙය් රමිරස් මෝසා ය.   උදේයි සහ අරියෙල් තවමත් සතුටින් ජීවත් වන්නේ කියුබාවේය. උදෙයි තමන්ගේ විවාහක පවුල මෙන්ම මව, සහෝදරිය හා නෑදෑයන් සමග ජිවත් වෙයි. ඔස්වල්දෝ රැකියාව කරන්නේ ටෙනරිෆ් වලය. රූබෙන් රැකියාව කරන්නේ ආර්ජන්ටිනාවේය. අරියෙල් කියුබාවේ රාජ්‍ය විදුලි බල සමාගමක අධ්‍යක්ෂකවරයෙකි. 

අරියෙල් පැවසුවේ සෝවියට් දේශය බිඳ වැටුණු පසු කියුබාවේ ජීවිතය ඉතා දුෂ්කර එකක් වූ බවයි. එය කියුබානු සමාජවාදී ආණ්ඩුවටඉතා අපහසු වූ  කාලයක් බව මම දැන සිටියෙමි. සෝවියට් දේශය කියුබාවේ සීනි සහ අනිකුත් නිෂ්පාදන වල ප්‍රධාන ගැනුම්කරුවා වූවා  පමණක් නොව යුධ ආධාර සපයන්නා ද, අඩු මිලට ඛනිජ තෙල් සැපයුම් කරුවාද   විය. එසේම සමාජවාදී රටවල් සමූහය සමගම කියුබාව හොඳ ආර්ථික සම්බන්ධතාවයක්ද වෙළඳාමක්ද  පවත්වා ගෙන ගියේය. සමාජවාදී රටවල බිඳ වැටීමත් සමග මේ සියල්ල නතර විය. කියුබාවට එදිරිව එක්දාස් නමසිය හැට ගණන් වල සිට පවත්වාගෙන එන ඇමෙරිකානු සම්බාධක නිසා තත්වය තව තවත් දරුණු විය.  

කියුබාව පිළිබඳව එකිනෙකට ප්‍රතිවිරෝධී මතයන් දෙකක් සැමදාමත් පැවතුනි. සමාජවාදීන් පවසන්නේ කියුබාව සීග්‍රයෙන් දියුණු වන, තෙවැනි ලෝකයේ නොවන රටක් බව හා, ඇමරිකානු සම්බාධක නොමැති වූවා නම් වඩාත් දියුණු රටක් විය හැකිව තිබෙන බවයි.   ප්‍රතිවිරුද්ධ මතවාදීන් පවසන්නේ එය තෙවන ලෝකයේ, සාමාන්‍යයෙන්  “බනානා රිපබ්ලික්” ලෙස උපහාසයෙන් හඳුන්වන, මානව හිමිකම් නොමැති අපායක් බවයි. අප දැන් දන්නේ කියුබාව විදේශ සංචාරකයන්ට රට විවෘත කිරීමත්  සමග සෑහෙන දියුණුවක් ලබා ඇති බවයි. එසේනම් මේ දෙපසටම පක්ෂාපාතී නොවන මතයක් අපට සොයා ගත හැකිද?   

පසුගිය දිනෙකදී මම විශිෂ්ඨ යයි කිවහැකි වාර්තා චිත්‍රපටයක්  නැරඹුවෙමි. මා අසා ඇති පරිදි ෆිදෙල් කස්ත්‍රෝ කිසි දිනෙක ඇමෙරිකානු ජනතාවට දොස්නගා,  විවේචන කර නොමැත. ඔහුගේ දරුණු විවේචන නිතර එල්ල වූයේ ඇමෙරිකානු විදෙස් පිළිවෙතට හා ඇමෙරිකානු රජයටය. ඔහු කිසිදු දිනෙක ඇමෙරිකාව විසින් අත්කරගත් විද්‍යාත්මක ක්ෂේත්‍රයන් හි  ජයග්‍රහණ මෙන්ම සංගීතය හා වෙනත් ක්ෂේත්‍රයන් හි ජයග්‍රහනද හෙලා නොදුටු බව මෙම වාර්තා චිත්‍රපටය ඔප්පු කර පෙන්වයි.   නමුත් එක්සත් ජාතින් ගේ සංවිධානය  ඇමතීමට පළමුවරට එක්සත් ජනපදයට ගොඩ බට වෙලේ ඇමෙරිකානු ආගමන විගමන නිලධරයන් ජනාධිපතිවරයෙකුට සුදුසු ලෙසට කස්ත්‍රෝට  සැලකුවේ නැත. ඔහු එයද සිනාමුසු මුහුණින් භාර ගත්තේය. ඔහුගේ එදා රැස්ව සිටි ලෝක නායකයන් ගෙන් විනාඩි ගණනක අත්පොළසන් නාදයක් ලැබුණි.   

චිත්‍රපටයේ තිර රචනය ලියා, නිෂ්පාදනය  සහ අධ්‍යක්ෂණය ද කරන ලද්දේ ජෝන් ඇල්පට් විසිනි. ඔහු කියුබාවට යාම් ඊම් පටන් ගත්තේ හැත්තෑ දශකයේ මුල සිටය. කියුබානු ඉතිහාසය හා දේශපාලනය හැදෑරීම ඔහුගේ එක අභිලාශයක් විය. භාණ්ඩ හිඟකම් පැවතුනත් කියුබාව තම හොඳම කාලය ගත කලේ හැත්තෑව, අසූව දශකයන්හිදීය.  මිනිසුන් ගේ සාපේක්ෂව කරදරයකින් තොර, සෞඛ්‍ය ආරක්ෂාව ඇති ජීවිත ගත කළහ. මේ කියන්නේ දියුණු බටහිර රටකට සාපේක්ෂව නොවේ. තෙවැනි ලෝකයේ රටකට සාපේක්ෂවය. නමුත් 1992 වනවිට සම්පුර්ණ වූ සෝවියට් දේශය ප්‍රමුඛ  සමාජවාදී කඳවුරේ නාය යාමත්  සමග කියුබානු ආර්ථිකයේ බිඳ වැටීම ඇරඹුණි.  ඒ වනතුරුම  අතිශයින්ම සෘජු රාජ්‍ය  මැදිහත්වීමක් සහිත ආර්ථිකයට ගසා තිබූ සෝවියට් මුක්කු ශක්තිමත්ව තිබුණි.

ජෝන් ඇල්පට් මේ අතිශය සංවේදී කාලය වාර්තාගත කරන්නේ ඉතා සංයමයෙනි. ඔහු නිතර  හමුවී රූපගත කළ පවුලක ගොවින් තිදෙනෙක් සහ ඔවුන්ගේ සහෝදරියද සතුටින් විසීය. නමුත් ආර්ථිකය කඩා වැටුණු අවධියේ කිසිම මසක් සොයා ගැනීමට අපහසු විය. මස් ග්‍රෑම් පන්සියක් සතියට වරක් කූපන් වලින් දෙනු ලැබේ. අහල පහල අසල්වැසියන් මේ ගොවීන්ගේ ගවයින් දෙදෙනා සොරකම් කළහ. ඔවුන්ට ගොවිතැන් කිරීමට ගවයන් නොමැතිව අසරණ විය. ජෝන් සොරකම් කල පාර්ශ්වයන්  විවේචනය කලේ නැත. ඔහු එදෙස බැලුවේ සානුකම්පිතවය.  ඉන් එක ගොවියෙකුට උගුරේ පිළිකාවකින්  කතා කල නොහැකි වූ විට අමෙරිකාවෙන් ගෙනෙන කෘතීම ශබ්ද යන්ත්‍රයක් සවි කර ගැනීමට ජෝන් මුදලින් උපකාර කළේය. දෙදාස් ගණන් වල දී ඔහු කලින් දැන සිටි පවුල් කිහිපයක්ම කියුබාවෙන් වෙනත් රටවලට ගොස් තිබුණි. මගේ මිතුරන්ට මෙන්ම ඔවුන්ගේද ඉවසීමේ සීමාව  ඉක්මවා ගොස් තිබුණි. කියුබාවෙන් ඉවතට සංක්‍රමණය බොහෝ අයට දරුවන් සිටියහ. ඔවුන්ට තම දරුවනට හරි යමක් කෑමට බිමට දීමේ නොහැකියාව  එවැනි තීරණයක් ගැනීමට බල පාන්නට ඇත.  

මේ සමහර පවුල් වලට මුලින් තිබූ වැසිකිලි පහසුකම් පවා තිබුනේ නැත. හේතුව ඒවා කැඩී බිඳී ගිය විට අලුත්වැඩියා කිරීමට රජයේ ආයතන නොපැමිණීමයි. ඒවාට මුදල් නොතිබුණි. 

ටෙනරිෆ් හි රැකියාව  කරන ඔස්වල්ඩෝ නිවාඩුවට ගමට යන්න ඉතා ප්‍රීතියෙනි. ඔහු මට කියන්නේ ටෙනරිෆ් හි රැකියාව කළද ඔහු කියුබාවේ තමන්ගේ ගමේ ජීවත් වීමට කැමති බවයි. ටෙනරිෆ් හි රැකියාවෙන් ලැබෙන මුදල ජිවත් වීමට සෑහේ. ශ්‍රී ලංකාවේ සිට රැකියා කිරීමට මැද පෙරදිග, දකුණු කොරියාව ආදී රට වලට යන්නක් මෙනි. ඔස්වල්දෝ සිතන්නේ කියුබාවට අවශ්‍ය බහුපාක්ෂික දේශපාලන ක්‍රමයක්  හා එම පක්ෂ වලට බලයට ඒමට නිදහස් මැතිවරණයක් බවයි. එහි වැරදි තිබිය හැකි බව ඔහු පිළිගනී. නමුත් ඒක පාක්ෂික ක්‍රමයේ ඊට වඩා වැරදි ඇතැයි ඔහු විශ්වාස කරයි.

උදේයි ගේ අදහස  ඊට හාත්පසින්ම වෙනස් ය. ඔහු තවමත් කියුබාවේම ජිවත් වේ. තමන්ගේ ජිවිතයෙන් තරමක සෑහීමකට පත්වන්නේ යයි පවසන ඔහු ඒක පාක්ෂික ක්‍රමයට විරුද්ධ නොවේ. නමුත් ඔහුද පවසන්නේ කියුබාවට ආර්ථික ප්‍රතිසංස්කරණ අවශ්‍ය බවයි. ජීවිතය ගෙනයාමට අපහසු බව ඔහුද පිලි ගනී. මට පෙනෙන්නේ ඔහුගේ කැමැත්ත ඇත්තේ චීන ක්‍රමයට  බවයි. බහු පාක්ෂික ක්‍රමයෙන් කියුබාවේ ප්‍රශ්න විසඳිය නොහැකි බව ඔහු තරයේ පවසයි. ආර්ථික ක්‍රම උඩු යටිකුරු කල යුතු බවට ඔහුද පිළි  ගනී.     

බහු පාක්ෂික ක්‍රමයේ වැරදි නැත්තේ නොවේ. ඇමෙරිකා එක්සත් ජනපදයේ “ඉක්මනින්ම හිටපු ජනාධිපති වීමට නියමිත ට්‍රම්ප් දෙස   බලන්න.  ඔහු ලෝකයේ බලවත්ම ජනාධිපති පදවිය විහිළුවක් කරගෙන  තිබේ. ශ්‍රී ලංකාව, ඉන්දියාව, පකිස්ථානය, බංගලා දේශය වැනි බහු පාක්ෂික ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රටවල් දෙස බලන්න. බලය ලබා ගත් සෑම පක්ෂයකම දුෂිත දේශපාලකයන් ගෙන් පිරී ඇති  ඒවායේ පාලනයේ ප්‍රශ්න බොහොමයක් තිබේ. නමුත් අද වන විට බටහිර දේශපාලනය වඩාත් ඉදිරියට ගොස් තිබේ. දරුණු වංචා දූෂණ කිරීමට දේශපාලකයන්ට ඉඩක් නැත. ඒවායේ බහුජන සංවිධාන හා නීතිය ඉතා ශක්තිමත්ය. ආර්ථික වශයෙන්  බටහිර ලෝකයද නමින් පමණක් සමාජවාදය ඇති, ධනවාදී අර්ථ ක්‍රමයක් ඇති මහජන චීනයද තවමත්  ශක්තිමත්ය. (කොරෝනා වසංගතයේ අනිසි ප්‍රතිඵල නොසලකා හැර)

(ඉහත පින්තුරය 1985 හෝ 1986 දී මොස්කව් විදුලිබල හා තාක්ෂණික විශ්ව විද්‍යාලයේදී (මාද උගත්) ගත්තකි. ඉදිරි පෙලේ  රූබෙන් හා උදේයි ද පසු පෙලේ හුඑටස්, ජෝර්ජ් බෙනිටෙස් , බදියා හා ඕමාර් සිටී. )

ජෝන් ඇල්පට් ගේ චිත්‍රපටය පුරා රැඳෙන ඔහුගේ ප්‍රබල කථනය මගින් කියුබාවේ සමාජවාදී ප්‍රයත්නය දියවෙමින් යන ආකාරය සියුම්ව පැහැදිලි කරයි. අවසානයේදී සමාජවාදී ආර්ථිකයේ පිහිටට එන්නේ චේ ගේ ප්‍රසිද්ධියෙන් කොටසක් උකහා ගන්නට පැමිණෙන බටහිර සංචාරකයන් ගෙනි. ඇමෙරිකාවේ වෙසෙන කියුබානුන් ගේ නෑදෑයන්ටද මුදල් එවීමට, භාණ්ඩ එවීමට, ඇවිත් යන්නට අවසර දී තිබේ. කියුබාව සමාජවාදය අපනයනය කිරීම අත් හිටුවා ඇත. දැන් ඇත්තේ කලාපීය වාමාංශික රජයන් සමග සහයෝගිතාවයක් පමණකි. තමන්ගේ අසීරු බව යටපත් කරගෙන වෙනිසියුලාව තවමත් ඉතා අඩු මිලකට කියුබාවට  ඛනිජ තෙල් සපයන්නේ එහෙයිනි.  ෆිදෙල් ගේ සොහොයුරු රාවුල් කස්ත්‍රෝ ඉතා සෙමින් වුව කියුබානු ආර්ථිකය ලිහිල් කරමින් යයි. සීමිත වෙළඳ කටයුතු සඳහා අවසර තිබේ. සමාජවාදී පොදු දේපල අයිතිය ඉවත් වෙමින්  තමන්ගේ නිවසක් සාදා ගැනීමට, මිලදී ගැනීමට මෙන්ම  විකිණිමටද අවසර තිබේ. එසේම දක්ෂයන්ට මෙන්ම විශේෂිත ක්ෂේත්‍ර වල යෙදෙන වැසියන්ට තම දක්ෂතා වෙළඳ පොලේ විකිණිය හැකිය. ඒ කියන්නේ පෞද්ගලිකව  කොණ්ඩා කපන්නට, වඩු වැඩ වලට, ගොවිතැනට, කුඩා ආපන ශාලා වලට, ඉංජිනේරු කාර්යයන්ට අවසර තිබේ.  ඔස්වල්ඩෝ වැනි අයට  ටෙනරිෆ් වැනි බටහිර යුරෝපයට අයත් රටවල රැකියාව කිරීමට  හැකිය. ඔහුගේ සීයා පැමිණියේ ස්පාඤයෙන් බැවිනි.       

කියුබානු වෛද්‍යවරුන් වෙන රටවල ජාත්‍යන්තර සේවයට යන බව සැබෑය. ඔවුන්ගේ සෞඛ්‍ය සේවාව තවමත් ඉතා උසස් තත්වයෙන් පවතින බවද සැබෑය. එහෙත් කියුබානු සමාජවාදය අසමත්ව ඇති බවත් ඔවුන් තමන්ගේ ආර්ථික පිළිවෙත  දැඩි ලෙස වෙනස් කල යුතු බවත් මගේ හැඟීමයි. ඔස්වල්ඩෝ හා රූබෙන් මෙන්ම කියුබාවේ සිටීමට කැමති උදෙයි ගේද අදහසත් එයයි. කොතරම් අමිහිරි හා හදවතට එකඟ නොවුනද තර්කානුකූලව පිළිගත යුතු සත්‍යයද  එයයි. ජෝන් ඇල්පට් ගේ “කියුබාව සහ කැමරාකරු ” චිත්‍රපටය පෙන්වා දුන්නේද  එයයි. 

සමාජවාදී කඳවුරේ හා සෝවියට් දේශයේ බිඳ වැටීමෙන් පසු  කියුබාව කොතරම් අගාධයකට වැටී තිබුනේද යන්න මා දුටුවේ මේ වාර්තා චිත්‍රපටියෙනි.   

ප.ලි. ඉතා සරල දිවි පෙවෙතක් ඇති වැඩි අවශ්‍යතා නැති අයට කියුබාවේ ජිවත් වීම ඉතා පහසුය.

Ajith Dharmakeerthi

Director John Alpert on Making the Documentary 

In the last decades, Cuban “socialism” continued to live only because it didn’t yet notice it was already dead.

Slavoj Zizek

I am crit­i­cal of Cuba not because I am anti-Com­mu­nist but because I remain a Communist.

We all remem­ber the clas­sic scene from car­toons: a cat walks over the precipice and mag­i­cal­ly goes on, float­ing in the air — it falls down only when it looks down and becomes aware that it has no ground under its feet. In the same way, one can say that, in the last decades, Cuban ​“social­ism” con­tin­ued to live only because it didn’t yet notice it was already dead.

It is clear that Fidel Cas­tro was dif­fer­ent from the usu­al fig­ure of a Com­mu­nist leader, and that Cuban rev­o­lu­tion itself was some­thing unique. Its speci­fici­ty is best ren­dered by the dual­i­ty of Fidel and Che Gue­vara: Fidel, the actu­al Leader, supreme author­i­ty of the State, ver­sus Che, the eter­nal rev­o­lu­tion­ary rebel who could not resign him­self to just run­ning a State. Is this not some­thing like a Sovi­et Union in an alter­na­tive past in which Leon Trot­sky would not have been reject­ed as the arch-trai­tor? Imag­ine that, in the mid-1920s, Trot­sky were to emi­grate and renounce Sovi­et cit­i­zen­ship in order to incite per­ma­nent rev­o­lu­tion around the world, and then die in the high­lands of Papua New Guinea soon after­wards. After his death, Stal­in would have ele­vat­ed Trot­sky into a cult, and mon­u­ments cel­e­brat­ing their friend­ship, along with icon­ic t‑shirts, would pro­lif­er­ate all around the USSR.

One gets tired of the con­flict­ing sto­ries of the eco­nom­ic fail­ure and human rights abus­es in Cuba, as well as of the twins of edu­ca­tion and health­care that are always trot­ted out by the friends of the rev­o­lu­tion. One gets tired even of the real­ly great sto­ry of how a small coun­try can resist the biggest super­pow­er (yes, with the help of the oth­er superpower).

The sad­dest thing about today’s Cuba is a fea­ture clear­ly ren­dered by the crime nov­els of Cuba’s lit­er­ary icon Leonar­do Padu­ra, which fea­tures detec­tive Mario Conde and are set in today’s Havana. Padura’s atmos­phere is the one not so much of pover­ty and oppres­sion as of missed chances, of liv­ing in a part of the world to a large extent bypassed by the tremen­dous eco­nom­ic and social changes of the last decades.

All of the above men­tioned sto­ries do not change the sad fact that the Cuban rev­o­lu­tion did not pro­duce a social mod­el rel­e­vant for the even­tu­al Com­mu­nist future. I vis­it­ed Cuba a decade ago, and on that vis­it I found peo­ple who proud­ly showed me hous­es in decay as a proof of their fideli­ty to the rev­o­lu­tion­ary ​“Event”: ​“Look, every­thing is falling apart, we live in pover­ty, but we are ready to endure it rather than to betray the Rev­o­lu­tion!” When renun­ci­a­tions them­selves are expe­ri­enced as proof of authen­tic­i­ty, we get what in psy­cho­analy­sis is called the log­ic of cas­tra­tion. The whole Cuban politi­co-ide­o­log­i­cal iden­ti­ty rests on the fideli­ty to cas­tra­tion — no won­der that the Leader is called Fidel Castro!

The true tragedy is that the very remain­ing authen­tic­i­ty of the Cuban rev­o­lu­tion made it pos­si­ble for the Cas­tro broth­ers’ gov­ern­ment to drag on end­less­ly and mean­ing­less­ly, deprived of the last ves­tiges of an eman­ci­pa­to­ry poten­tial. The image of Cuba one gets from some­one like Pedro Juan Gutier­rez (in his ​“dirty Havana tril­o­gy”) is tell­tale. The Cuban com­mon real­i­ty is the truth of the rev­o­lu­tion­ary Sub­lime: the dai­ly life of strug­gle for sur­vival, of the escape into vio­lent promis­cu­ous sex, of seiz­ing the day with­out any future-ori­ent­ed projects.

In his big pub­lic speech in August 2009, Raúl Cas­tro lam­bast­ed those who just shout ​“Death to the U.S. impe­ri­al­ism! Long live the rev­o­lu­tion!” instead of engag­ing in dif­fi­cult and patient work. All the blame for the Cuban mis­ery (a fer­tile land that nonethe­less imports 80 per­cent of its food) can­not be put on the U.S. embar­go: There are idle peo­ple on the one side, emp­ty land on the oth­er side, and one has just to start work­ing the fields.

Obvi­ous­ly this is true, but Raúl Cas­tro for­gets to include into the pic­ture he was describ­ing his own posi­tion: If peo­ple don’t work the fields, it is obvi­ous­ly not because they are lazy but because the sys­tem of econ­o­my is not able to con­vince them to work. Instead of rep­ri­mand­ing ordi­nary peo­ple, he should have applied the old Stal­in­ist mot­to accord­ing to which the mobile of progress in Social­ism is self-cri­tique, and exert a rad­i­cal cri­tique of the sys­tem he and Fidel per­son­i­fy. Here, again, evil is in the very crit­i­cal gaze which per­ceives evil all around.

So what about pro-Cas­tro West­ern Left­ists who despise what Cubans them­selves call ​“gusanos/​worms,” those Cubans who emi­grat­ed to find a bet­ter life? With all sym­pa­thy for the Cuban rev­o­lu­tion, what right does a typ­i­cal mid­dle-class West­ern Left­ist, like too many read­ers of In These Times, have to despise a Cuban who decid­ed to leave Cuba not only because of polit­i­cal dis­en­chant­ment but also because of pover­ty? In the same vein, I myself remem­ber from the ear­ly 1990s dozens of West­ern Left­ists who proud­ly threw in my face how, for them, that Yugoslavia (as imag­ined by Tito) still exists, and reproached me for betray­ing the unique chance of main­tain­ing Yugoslavia.

To that charge, I answered: I am not yet ready to lead my life so that it will not dis­ap­point the dreams of West­ern Left­ists. Gilles Deleuze wrote some­where: ​“Si vous etes pris dans le reve de l’atre vous etez foutu!” — If you are caught in the dream of the oth­er you’re ruined. Cuban peo­ple paid the price for being caught into the West­ern left­ists’ dream.

The grad­ual open­ings of Cuban econ­o­my towards a cap­i­tal­ist mar­ket are com­pro­mis­es that do not resolve the dead­lock but, rather, drag on the pre­dom­i­nant iner­tia. After the impend­ing fall of Chav­is­mo in Venezuela, Cuba has three choic­es: to con­tin­ue to veg­e­tate in a mix­ture of Com­mu­nist par­ty régime and prag­mat­ic con­ces­sions to the mar­ket; to embrace ful­ly the Chi­nese mod­el (wild cap­i­tal­ism with par­ty rule); to sim­ply aban­don Social­ism and, in this way, admit the full defeat of the Revolution.

What­ev­er will hap­pen, the sad­dest prospect is that, under the ban­ner of democ­ra­ti­za­tion, all the small but impor­tant achieve­ments of the Rev­o­lu­tion, from health­care to edu­ca­tion, will be undone, and the Cubans who escaped to the Unit­ed States will enforce a vio­lent re-pri­va­ti­za­tion. There is a small hope that this extreme fall­back will be pre­vent­ed and a rea­son­able com­pro­mise negotiated.

So what is the over­all result of the Cuban rev­o­lu­tion? What comes to my mind is Arthur Miller’s expe­ri­ence on the Male­con (Havana’s Caribbean ocean-front board­walk) where two guys were sit­ting at a bench near him, obvi­ous­ly poor and in need of a shave, and engaged in a vivid dis­cus­sion. A taxi then pulled up to the curb in front of them and a love­ly young woman stepped out with two brown paper bags full of gro­ceries. She was jug­gling the bags to get her mon­ey purse open, and a tulip was wav­ing dan­ger­ous­ly close to snap­ping its stem. One of the men got up and took hold of one of the bags to steady it, while the oth­er joined him to steady the oth­er bag, and Miller won­dered if they were about to grab the bags and run. Noth­ing like this hap­pened — instead, one of them gen­tly held the tulip stem between fore­fin­ger and thumb until she could get the bags secured in her arms. She thanked with a cer­tain for­mal dig­ni­ty and walked off. Miller’s comment:

I’m not quite sure why, but I thought this trans­ac­tion remark­able. It was not only the gal­lantry of these impov­er­ished men that was impres­sive, but that the woman seemed to regard it as her due and not at all extra­or­di­nary. Need­less to say, she offered no tip, nor did they seem to expect any, her com­par­a­tive wealth notwithstanding.

Hav­ing protest­ed for years the gov­ern­men­t’s jail­ing and silenc­ing of writ­ers and dis­si­dents, I won­dered whether despite every­thing, includ­ing the sys­tem’s eco­nom­ic fail­ure, a heart­en­ing species of human sol­i­dar­i­ty had been cre­at­ed, pos­si­bly out of the rel­a­tive sym­me­try of pover­ty and the uni­form futil­i­ty inher­ent in the sys­tem from which few could raise their heads short of sail­ing away. (Arthur Miller, ​“A Vis­it with Cas­tro,” The Nation, Decem­ber 24 2003)

At this, the most ele­men­tary lev­el, our future will be decid­ed. The real­i­ty that glob­al cap­i­tal­ism can­not gen­er­ate is pre­cise­ly such ​“heart­en­ing species of human sol­i­dar­i­ty,” to use Miller’s phrase. So to con­clude in the spir­it of de mor­tu­is nihil nisi bon­um (noth­ing that is not good should be said about the dead), this scene on Male­con is per­haps the nicest thing I can remem­ber about Castro.